سیری در شعری از مهدی اخوان ثالث (40)

 

قصه ی شهر سنگستان

از این اوستا

(1344)

ویرایش و تحلیل از

ربابه نون

قصه ی شهر سنگستان

·        این عنوان شعر بلند اخوان است.

·        منظور شاعر از مفهوم «شهر سنگستان»، جامعه است. 

·        از همین عنوان شعر می توان به محتوای انتقادی ـ اجتماعی این شعر بلند و لبریز از احساس و عاطفه و عشق و اندیشه اخوان پی برد.

1

دو تا کفتر

نشسته اند روی شاخه ی سدر کهنسالی

که روییده

ـ غریب از همگنان ـ

در دامن کوه قوی پیکر

دو دلجو مهربان، با هم

دو غمگین قصه گوی غصه های هر دوان،  با هم

خوشا دیگر، خوشا عهد دو جان همزبان، با هم

·        معنی تحت اللفظی:

·        روی شاخه سدر کهنسالی، که در غربت، دور از درختان سدر دیگر، در دامن کوه تنومندی روییده، دو کفتر قصه گوی غمین و مهربان با هم و دو جان همزبان با هم، نشسته اند.

2

دو تا کفتر

نشسته اند روی شاخه ی سدر کهنسالی

که روییده ـ غریب از همگنان ـ در دامن کوه قوی پیکر

دو دلجو مهربان، با هم

دو غمگین قصه گوی غصه های هر دوان (هر دوتا)،  با هم

خوشا دیگر، خوشا عهد دو جان همزبان، با هم

·        در همین بند آغازین شعر، فرم دیالک تیکی لازم برای محتوای مورد نظر شعر با دقت عظیمی، تعیین می شود.

·        آنچه ساده و پیش پا افتاده می نماید، به سرمایه فکری، هنری، استه تیکی، سوسیولوژیکی و پسیکولوژیکی عظیم و عمیق شاعر  نیاز دارد:

     

 الف

دو تا کفتر

نشسته اند روی شاخه ی سدر کهنسالی

که روییده ـ غریب از همگنان ـ در دامن کوه قوی پیکر

دو دلجو مهربان، با هم

دو غمگین قصه گوی غصه های هر دوان (هر دوتا)،  با هم

خوشا دیگر، خوشا عهد دو جان همزبان، با هم

·        راویان این قصه ی غصه دو کفتر اند.

·        انتخاب کفتر به عنوان راوی قصه ی غصه تصادفی، نسنجیده و بی دلیل نیست:

·        کفتر با بقیه پرندگان فرق دارد.

·        با طبیعت کفتر، انگار کدورت و دلتنگی ریشه داری عجین شده است.

·        در «لحن» کفتر بغضی انگار می ترکد.

  

ب

دو تا کفتر

نشسته اند روی شاخه ی سدر کهنسالی

که روییده ـ غریب از همگنان ـ در دامن کوه قوی پیکر

دو دلجو مهربان، با هم

دو غمگین قصه گوی غصه های هر دوان (هر دوتا)،  با هم

خوشا دیگر، خوشا عهد دو جان همزبان، با هم

·        روایت قصه ی غصه از زبان دو کفتر، با فرم دیالوگ (گفت و گوئی)  تبیین در رابطه است:

·        می توان گفت که قصه ی غصه اخوان نه توسط نقال متکلم الوحده ای، نه از قول راوی واحدی، بلکه در فرم گفتگوئی و عملا از قول دو راوی غمین نقل می شود.

پ

دو تا کفتر

نشسته اند روی شاخه ی سدر کهنسالی

که روییده ـ غریب از همگنان ـ در دامن کوه قوی پیکر

دو دلجو مهربان، با هم

دو غمگین قصه گوی غصه های هر دوان (هر دوتا)،  با هم

خوشا دیگر، خوشا عهد دو جان همزبان، با هم

 

·        مشخصه مهم دیگر روایت قصه ی غصه، هماندیشی مهر آمیز دو کفتر به مثابه راویان قصه است.

ت

دو تا کفتر

نشسته اند روی شاخه ی سدر کهنسالی

که روییده ـ غریب از همگنان ـ در دامن کوه قوی پیکر

دو دلجو مهربان، با هم

دو غمگین قصه گوی غصه های هر دوان (هر دوتا)،  با هم

خوشا دیگر، خوشا عهد دو جان همزبان، با هم

·        مشخصه نادر و مهم دیگر این قصه ی غصه، روایت فمینیستی آن است:

·        دو کفتر راوی قصه ی غصه، دو خواهر اند.

·        پشت این ابتکار و ایده اخوان نیز تأمل سوسیولوژیکی ـ پسیکولوژیکی عمیقی پنهان شده است:

·        با روایت فمینیستی قصه ی غصه، غصه شاعر ژرفا و محتوای بکلی دیگری کسب می کند:

·        غصه، انگار هیئت آدمی به خود می گیرد.

·        غصه، انگار فمینیزه و زن واره می شود.

ث

·        با فمینیزاسیون غصه، غلظت و شدت و حدت و اصالت آن مضاعف می گردد.

ج

·        خواننده و شنونده شعر، در روند آشنائی با تفکر هنری ـ استه تیکی ـ اتیکی ـ سوسیولوژیکی ـ پسیکولوژیکی اخوان، نیمه دیگر جامعه را از دید بکلی دیگر می بیند.

·        ببرکت شعر اخوان، مادران و خواهران (زنان) جامعه از نو شناخته می شوند.

·        یعنی باز شناخته می شوند.

چ

·        شاید یکی از خصوصیات مهم و منحصر به فرد شعر اخوان، همین باشد.

·        اخوان، بدین طریق، تبر بر ریشه سنتی آنتی هومانیستی ـ آنتی فمینیستی حاکم در شعر فرود می آورد:

·        زنان بدین طریق، رادیکال تر، رئالیستی تر و راسیونالیستی از قبل تعریف و معرفی می شوند:

·        زنان به مثابه نیمه تراژیک (غصه مند)  جامعه و ضمنا به مثابه زبان و بانگ بی بند قصه های غصه های جامعه تعریف و معرفی می شوند.

ح

دو تا کفتر

نشسته اند روی شاخه ی سدر کهنسالی

که روییده ـ غریب از همگنان ـ در دامن کوه قوی پیکر

دو دلجو مهربان، با هم

دو غمگین قصه گوی غصه های هر دوان (هر دوتا)،  با هم

خوشا دیگر، خوشا عهد دو جان همزبان، با هم

·        انتخاب درخت سدر در این قصه ی غصه هم تصادفی و بی دلیل نیست:

·        سدر معمولا درخت برهوت و بیابان است.

·        برهوت و بیابان با شهر سنگستان ـ ماهیتا ـ خویشاوند است.

   

خ

·        سدر علاوه بر این، تنها درختی است که می تواند عمر هزارساله داشته باشد و به بلندی چهل متر باشد.

·        بدین طریق، میان محتوای تاریخی قصه ی غصه و کهنسالی درخت سدر به مثابه محل روایت قصه، پیوند منطقی، مادی و تجربی برقرار می شود.     

د

·        غربت درخت سدر نیز با محتوای قصه سازگار است:

·        غربت همیشه محتوائی از غصه دارد.

·        می توان گفت که میان غربت و غصه، رابطه دیالک تیکی فرم و محتوا برقرار است:

·        غربت قالبی است که با غصه پر شده است.

·        اخوان با تردستی و تبحر حیرت انگیزی این دیالک تیک غربت و غصه را (این دیالک تیک فرم و محتوا را)  به شکل دیالک تیک سدر و کفتر (محل روایت و راویان قصه غصه) بسط و تعمیم می دهد.

·        این لیاقت فکری و استه تیکی و هنری اخوان، لیاقتی کمیاب و ستایش انگیز است.

ادامه دارد.