سیری در شعری از محمد زهری (6)

محمد زهری

( ۱۳۰۵ ـ ۱۳۷۳)

تحلیلی از
ربابه نون

با سپاس از

مسعود

دل نیست،

اگر بود که

بی دوست نبودم.

یاری نشناسم که دلم گوید:

«این او ست!»

·        معنی تحت اللفظی:

·        دل در بین نیست.

·        چون اگر دل بود، بی دوست نبودم.

·        دوستی ندارم که دلم او را برسمیت بشناسد.  

·        در این بند شعر، تناقضی به چشم می خورد:

·        در بخش اول، شاعر ادعا می کند که به دلیل نداشتن دوست، دل ندارد.

·        در بخش دوم، دلی که وجود نداشته وارد عرصه می شود تا دوستی را برسمیت بشناسد.

·        برای حل این تناقض باید این دو بخش را مستقلا مورد بررسی قرار داد:

1

دل نیست،

اگر بود که

بی دوست نبودم.

·        در این بند شعر، دیالک تیک وسیله و فونکسیون به شکل دیالک تیک دل و دوست بسط و تعمیم می یابد.

·        بنا بر این دیالک تیک، پیش شرط داشتن دوست، داشتن دل است.

·        درست به همان سان، که پیش شرط شخم زمین، گاو و گاو آهن است.

·        اگر دهقان قادر به شخم زمین نباشد، این بدان معنی است که گاو و یا گاو آهن ندارد.

·        دیالک تیک وسیله و فونکسیون در این مورد، عبارت است از دیالک تیک گاو و گاو آهن و شخم زمین.

·        به همین دلیل، شاعر به دلیل نداشتن دوست به این نتیجه رسیده که دل ندارد.

2

یاری نشناسم که دلم گوید:

«این او ست!»

·        شاعر در این بخش، دیالک تیک سوبژکت شناخت و اوبژکت شناخت را به شکل دیالک تیک دل و دوست بسط و تعمیم می دهد.

·        دل در این بخش، به سوبژکت تمیز دوست از دشمن ارتقا می یابد.

·        اگر دیالک تیک وسیله و فونکسیون در عرصه عمل (طبیعت و جامعه) معتبر بود، دیالک تیک سوبژکت شناخت ـ اوبژکت شناخت در عرصه تئوری شناخت معتبر است.

3

دل نیست،

اگر بود که

بی دوست نبودم.

یاری نشناسم که دلم گوید:

«این او ست!»

·        تناقض فوق الذکر در این بند شعر برای نشان دادن دو فونکسیون متفاوت دل توسعه داده شده است:  

·        دل هم وسیله دوست یابی است و هم سوبژکت شناخت دوست از دشمن است. 

·        به عبارت دیگر، دل وسیله دوست یابی است، برای اینکه قادر به تمیز دوست از دشمن است.

·        شاعر اما بیشک منظور دیگری هم دارد:

3

دل نیست،

اگر بود که

بی دوست نبودم.

یاری نشناسم که دلم گوید:

«این او ست!»

·        منظور دیگر شاعر این است که دوست به شرطی دوست است (و نه دوست نما) که یا دل او را پبدا کند و یا اگر به پای خود آمد، دل او را به عنوان دوست، برسمیت بشناسد.

·        شاعر بدین طریق، خط بطلان بر دوستی های کشکی، مصلحتی و بخور و نمیر می کشد.

·        او میان دوستی ظاهری و صوری و قلابی و دوستی ماهوی و اصیل و راستین مرزبندی می کند.

·        او برای نیل به این آماج، دل را به عنوان سوبژکت عمل و اندیشه، سوبژکت دوست یابی و دوست شناسی به خدمت می گیرد.

·        منظور ازد ل اما چیست؟

4

در خویش در آویخته ام:

«این همه از تو ست،

این سردی پاییزی و

این گوشهٔ خاموش.

شور از دل شوریدهٔ من دور نمی شد،

از تو ست، کنون خالی اگر هست از آن جوش.»

·        معنی تحت اللفظی:

·        با خویشتن خویش به جنگ برخاسته ام.

·        این تنهائی و این سرمای پاییزی و این گوشه خلوت، تقصیر تو ست.

·        سابقا دل شوریده من، هرگز از شور خالی نبود.   

·        اگر اکنون در دل، از آن جوش، خبری نیست، تقصیر تو ست.

·        سؤال اکنون این است که مخاطب شاعر چیست و یا کیست؟ 

5

در خویش در آویخته ام:

«این همه از تو ست،

این سردی پاییزی و

این گوشهٔ خاموش.

شور از دل شوریدهٔ من دور نمی شد،

از تو ست، کنون خالی اگر هست از آن جوش.»

·        شاعر در هر صورت، دیالک تیک سوبژکت ـ اوبژکت را به شکل دیالک تیک تو و خودستیزی شاعر، سردی پاییزی و گوشه نشینی و بی جوش و خروشی دل خود بسط و تعمیم می دهد.

·        اکنون اوتوریته و مرجعی قوی تر از دل وارد عرصه می شود، اوتوریته و مرجعی که دل را از شور تخلیه می کند و شاعر را به خاموشی و گوشه نشینی سوق می دهد.

·        این مخاطب شاعر، هم می تواند کسی و یا ارگانی باشد و هم می تواند شرایط عینی و ذهنی ئی باشد.

6

او بود که می آمد و

او بود که می رفت

در پردهٔ چشمان من از سایهٔ پندار.

من با دل بیمار خود اینگونه نبودم،

او با من و

من منتظر تشنهٔ دیدار.

·        معنی تحت اللفظی:

·        او بود که در پرده چشمان من از سایه تخیلات من می گذشت.

·        من هرگز با دل بیمارم چنین نبودم که او با من باشد و من تشنه دیدار او باشم.

·        شاعر در این بند شعر گریزی به گذشته می زند و مضارع نامطلوب را با ماضی مطلوب مورد مقایسه قرار می دهد:

الف

او بود که می آمد و

او بود که می رفت

در پردهٔ چشمان من از سایهٔ پندار.

·        در ایام ماضی، دل در پرده پندار شاعر حضور پیگیر داشت.  

ب

من با دل بیمار خود اینگونه نبودم،

او با من و

من منتظر تشنهٔ دیدار.

·        در حال حاضر اما دل بیمار شاعر اگرچه با او ست، ولی علیرغم آن، شاعر تشنه دیدار او ست.

·        این به معنی گسستی در پیوند شاعر با دل خویش است.

·        دل هست، بی آنکه باشد.

7

از دور، مرا چشمهٔ نوشین هوس بود،

سر سبز تر از سینهٔ گلگشت،

دل پاک.

افسوس که افسانه شد آن ساحل سیراب.

اینجا که منم،

ابر نمی بارد بر خاک.

·        معنی تحت اللفظی:

·        دل پاک من چشمه گوارای هوس بود و سرسبزتر از سینه گردشگاه بود.

·        دریغا که آن ساحل سیراب از آب، افسانه شد و اکنون در اینجا، ابر بر خاک نمی بارد.  

·        شاعر در این بند شعر، دل خود در زمان ماضی را به ساحل سیراب تشبیه می کند که ضمنا عنوان شعر هم است.

·        دل به ساحل سیراب شباهت داشت که اکنون به افسانه ای استحاله یافته است.

·        سخن شاعر از مرگ دل خویش است.

·        دل اما به چه معنی است؟  

8

اینجا که منم،

ـ با که بگویم: «به چه روزم؟» -

چشمم نه سپید است به دروازه «باز» ی.

امید ندارم که

پرستوی دلم،

ـ باز ـ

باز آید و

باز آورد از راه،

نیازی.

·        معنی تحت اللفظی:

·        روزگارم در اینجا تیره است و دری به رویم باز نیست.

·        نا امیدم از اینکه پرستوی دلم باز آید و نیازی را به همراه آورد.

·        اکنون از غیاب دل با صراحت تام و تمام پرده برمی افتد.

·        برای پاسخ به منظور شاعر از مقوله دیر اشنای دل، به تحلیل اشعار دیگر شاعر نیاز است.

·        مقوله نیاز اکنو خصلت برونی کسب می کند:

·        پرستوی دل باید نیازی را به همراه بیاورد.

·        شاید منظور شاعر  از نیاز، دوست باشد.

·        چون دل هم یابنده دوست است و هم برسمیت شناسنده دوست.

پایان

ادامه دارد.