خردستیزی دیروز و امروز (4)

فعلیت انتقاد گئورگ لوکاچ از خردستیزی

پروفسور دکتر اریش هان

( 1930 ـ 2014)

فیلسوف و جامعه شناس آلمانی

برگردان شین میم شین

2

 علل عینی و ذهنی

 ادامه

18

·        در اینگونه موارد باید دو نکته اساسی را ازهم تمیز داد:

الف

·        نکته اول اینکه علل ناتوانی از حل مسائل می توانند از محدودیت ها و یا تضادهای فکری وابسته به درجه فهم افراد سرچشمه گیرند.

·        این امر می تواند هم سبب ارتکاب اشتباهات خطیر و هم سبب تأمل و تعمق افراد و گذار به تفکر دیالک تیکی برای حل مسائل گردد.

ب

·        نکته دوم اینکه وقتی خردستیزی برای حل مسائل مورد استفاده قرار می گیرد، جنبه فعال و طراح آن وارد عمل می شود و مفاهیم جدیدی پا به عرصه وجود می گذارند.

·        آنگاه محدودیت های شناخت مربوط به درجه فهم افراد، به عنوان محدودیت های اصولی خود شناخت جا زده می شوند و آن را زیر هاله ای اسرارآمیز قرار می دهند.

·        با پاسخی ماورای عقلی به سؤالات، جلوی حل آنها گرفته می شود و عناصر یک سؤال واقعی «به کلیت یک جواب خطا و ارتجاعی» استحاله داده می شوند.

·        (لوکاچ، «تخریب خرد»، 1954، ص 77، 450)

19

·        نکته مهم این است که لوکاچ منابع و شرایط سوبژکتیف را چه برای پیدایش و چه برای مؤثر افتادن مواضع ایراسیونالیستی فراموش نمی کند:

الف

·        او به عنوان مثال یکی از منابع سوبژکتیف مستقیم «خردستیزی ماقبل امپریالیستی آلمان را در رواج یک «ایدئولوژی نوکرصفت»، در«روانشناسی معروف نوکران» که از زمان رفرماسیون آلمانی رایج شده بود، می داند.

ب

·        دولت اربابان با تقلیل دادن تک تک انسان های عادی و فانی بدرجه اوبژکت هیچکاره حوادث تاریخی، به تکمیل خود نایل می آید.

ت

·        دولت و تاریخ به امید قوای ایراسیونالیستی رها خواهند شد، اگر مردم راسیونالیته (تعقل) خود را در آنها باز نیابند و آنها را بمثابه مولود و یا محصول خود احساس نکنند.

·        (لوکاچ، «تخریب خرد»، 1954، ص 48)

20

·        لوکاچ در جای دیگر حالاتی از یأس و بدبینی را به عنوان حلقه رابط میان ناسیونال ـ سوسیالیسم و توده های مردم مورد تحلیل همه جانبه قرار می دهد.

·        او می نویسد : 

·        بدبینی فرهنگی خاموش و بی عمل مخصوص ایام قبل از جنگ جهانی اول، یأس جهان بینانه عمومی، بویژه در سال های 20، تحت تأثیر هم فقدان امنیت و هم موضعگیری های ایراسیونالیستی ناشی از ساده لوحی (نه فقط از سوی شوپنهاور و نیچه) و انتظار معجزه، زمینه را برای مقبولیت یافتن سیاست ماجراجویانه آماده کرده بود.

·        (لوکاچ، «تخریب خرد»، 1954، ص 69)

الف

·        منظور لوکاچ عبارت است از افشای نقش درک فلسفی ایراسیونالیستی در پیدایش و نشو و نمای جنبش افراطی ـ ارتجاعی.

ب

·        او نه درپی فرمولبندی تئوری عام ایراسیونالیستی بود و نه بدنبال بررسی کلیه فرم های نمودین ایراسیونالیستی در جامعه و تاریخ.

ت

·        تز اصلی او عبارت از این بود که خردستیزی که در آغاز به عنوان واکنش تدافعی بورژوازی در قبال پیشرفت تاریخی پا به عرصه وجود نهاده و سپس به ایدئولوژی ضد سوسیالیستی در تئوری و عمل تبدیل شده بود، عنصر مهم جهان بینی فاشیستی را تشکیل می دهد.

21

·        لوکاچ نقطه ای از یک کمان تاریخی، و به عبارت دیگر، مرحله ای از یک دوران با گرایش و سمتگیری قانونمند را در مد نظر دارد.

الف

·        او خود در پایان اثرش اشاره می کند که «فروپاشی آلمان هیتلری» نه نشانگر یک تعویض صرف سیستم، بلکه حاکی از «پایان یک خط توسعه تام و تمام» است و توسعه معنوی آلمانی در دهه اول بعد از جنگ، فرم های جدیدی از خردستیزی به همراه آورده است.

·        (لوکاچ، «تخریب خرد»، 1954، ص 596، 613)

ب

·        این بدان معنی است که امکان ادامه حیات، تأثیرگذاری و بازتولید خردستیزی پیشین را به هیچوجه نمی توان از نظر دور داشت.

22

·        تحلیل خردستیزی های معاصر را نمی توان بطور بیواسطه در این چارچوب انجام داد و از معیارهای توضیحی لوکاچ کپیه برداری کرد.

23

·        اگر لوکاچ ریشه خردستیزی را تا سال های 60 قرن بیستم، در موضع دفاعی ـ تاریخی بورژوازی علیه سوسیالیسم می بیند و افشا می کند، اکنون باید به حلاجی پایه های اجتماعی این مسأله پرداخت که چرا نظام بورژوائی واپسین، پس از شکست سوسیالیسم، به بسیج همه جانبه قوای فکری ایراسیونالیستی نیاز دارد و چرا باید اکنون از رواج جهانشمول مواضع ایراسیونالیستی صحبت کرد؟

24

·        اگر بگوییم که کلیه فرم های مناسبات اصلی سیستم سرمایه داری و مناسبات اجتماعی منطبق با آنها کماکان موجودند و روابط بین المللی، تابع منافع امپریالیستی و تناسب قوا ست، جوابی درست، ولی بسیار کوتاه داده ایم.

25

·        از این رو بررسی برخی از جنبه های این مسأله بسیار بغرنج ضرورت دارد.

ادامه دارد.