شعر نیما یوشیج در آئینه سیاوش کسرائی (15)

نیمایوشیج (1274 ـ 1338)

تحلیل واره ای از

گاف سنگزاد

مُرغ آمین 

 در فولکلور و فرهنگ مردم ایران، نام فرشته‌ ای‌ است که مدام در پرواز است و «آمین» می ‌گوید.

بنا بر خرافه ای، اگر کسی نیازی داشته باشد و آن را بیان بکند 

و همان دم مرغ آمین نیز از فراز سر او بگذرد، نیاز و دعاهای او برآورده می‌شود.

تز نهم

چنان که مرغ آمین گوی:

مرغ آمین درد آلودی است کاواره بمانده

رفته تا آن سوی این بیداد خانه

باز گشته رغبتش دیگر ز رنجوری، نه سوی آب و دانه.

نوبت روز گشایش را

در پی چاره بمانده

1

·        حالا معلوم می شود که همه مفاهیم مورد بحث در تز هشتم را سیاوش یا از شخص نیما و یا از شعر او، تحت عنوان «مرغ آمین» استخراج کرده است.

2

·        مرغ آمین نیز بسان نیما، دردمندی آواره در بیدادخانه است.

3

·        مرغ آمین نیز بسان نیما به آن سوی بیدادخانه سفر کرده، طلوع آفتاب رهائی را در خانه ی همسایه ی شمالی دیده و بسان هر اندیشنده ای با خانه ی تاریک خویش مورد مقایسه قرار داده و از فرط اندوه، رغبتش ـ حتی ـ به آب و دانه نمانده و برای نوبت روز گشایش، در پی چاره برآمده است.

4

·        متد و اسلوب تحلیل سیاوش از این قرار است:

الف

·        او ادعای خود در باره نیما و محیط زیست او را نه از فانتزی خویش، بلکه از مواد و مصالح مادی موجود، یعنی از خود نیما و یا از شعر او برمی گیرد.

·        این بدان معنی است که طرز تحلیل سیاوش نه سوبژکتیف، بلکه اوبژکتیف است.

·        چنین ظرز تحلیلی در کشور ما کیمیا ست.

ب

·        بهتر از آئینه ی زیست و شعر نیما برای شناخت نیما و محیط زیستش چه می توانست باشد؟

·        شعر نیما محصول کار فکری او ست و هر محصول کار، آئینه مولد خویش است و برای شناخت مولد چه آئینه مطمئن تری از محصول کار او می توان پیدا کرد؟

ت

·        سیاوش ـ برخلاف گله تحلیلگران سوبژکتیویست ـ متد آزموده دیالک تیکی را به خدمت می گیرد و برای تحلیل شعر نیما به دیالک تیک اوبژکت ـ سوبژکت توسل می جوید.

5

·        چنین متدی را طوطی وشان ناتوان از تفکر مفهومی در حرف صرف مطرح کرده اند.

·        ولی بندرت کسی جز سیاوش بدان جامه عمل پوشانده است.

6

·        سیاوش ـ برخلاف طوطی وشان ـ دنبال آیه و حدیث و روایت در انباره ذهن خویش نمی گردد، تا نیما را در آئینه مات آنها بازتاب دهد و به عنوان شناخت نیما جا بزند.

7

·        سیاوش کارکشته تر از هر امپیریستی (تجربه گرائی)، مواد تجربی ـ واقعی برگرفته از زندگی و شعر نیما را مورد حلاجی دیالک تیکی قرار می دهد و استنتاجات خود را از ذات اوبژکت (موضوع) شناخت بدر می کشد.

8

·        مرغ آمین، انسانی دردمند است.

·        و چگونه می توان در بیدادخانه ای در مجاورت خطه ی داد زیست و دردمند نبود؟

9

·        مرغ آمین (نیما) ـ اما ـ دردمندی عادی نیست.

·        مرغ آمین در خانه ی همسایه، آفتاب رهائی نهائی را به چشم خود دیده و لذا اکنون دردمندی درمان جو ست.

10

·        نیما نه سعدی و حافظ، بلکه آنتی تز آنها ست.

11

·        نیما مخالف سرسخت تئوری قضا و قدر و سرنوشت است.

12

·        نیما منکر سرسخت و گستاخ جزم «مشیت الهی» است.

13

·        در قاموس نیما، دردمندی در بیدادخانه ی زمین، پدیده ای ازلی، ابدی، مقدر، خدا خواسته، طبیعی و الهی نیست.

14

·        دردمندی در بیدادخانه ی زمین، پدیده ای تاریخی است.

·        یعنی روزی بر طبق قانونمندی های عینی هستی اجتماعی پدید آمده و روزی، بنا بر همان قانونمندی های عینی از بین خواهد رفت.

15

·        دلیلش را نیما در خانه ی همسایه به چشم خود دیده است:

·        دردمندی، چیزی لایتغیر، ازلی و ابدی و همیشه همان نیست.

16

·        دردمندی در مرحله معینی از توسعه نیروهای مولده پدید آمده و در مرحله معین دیگری از توسعه آنها از بین خواهد رفت.

17

·        اکنون دیالک تیکی دیگر در مد نظر قرار می گیرد:

·        دیالک تیک جبر و اختیار

·        (دیالک تیک ضرورت و آزادی)

18

·        سعدی و حافظ  به جزم مشیت الهی باور دارند و انسان را فاقد اختیار، هیچکاره و وابسته تلقی می کنند:

الف

 سعدی

(خلیل خطیب رهبر: دیوان غزلیات سعدی مقدمه ص 13)  

سعدی، قلم به سختی رفته است و نیک بختی

پس هر چه پیشت آید، گردن بنه قضا را

·         معنی تحت اللفظی:

·        سختی و خوشبختی هر کس به قلم قضا تحریر یافته است.

·        پس باید بدان تمکین کرد.

ب

 حافظ

سیر سپـهر و دور قمر را چه اخـتیار

در گردش اند بر حسب اختیار دوسـت

·         معنی تحت اللفظی:

·        گردش سپهر و دور قمر امری جبری است.

·        آندو به اراده خدا در گردش اند.

·        در فلسفه اجتماعی حافظ، سرنوشت انسان ها بر اساس سیر سپهر و دور قمر تعیین می شود و چون ایندو به اراده و خواست خدا صورت می گیرند، پس سرنوشت انسان ها بنا بر مشیت الهی تعیین می شود.

·        صاحب اختیار، خدا ست.

·        و انسان چاره ای جز تمکین به مشیت الهی ندارد.

19

·        به همین دلیل است که بعضی از صاحبنظران سعدی و حافظ را جبرگرا (دترمینیست) تصور کرده اند.

·        جبرگرائی اما به معنی باور به قوانین و قانونمندی های عینی و خلل ناپذیر هستی است.

·        در حالیکه باور به جزم مشیت الهی و خرافه های قضا و قدر و  سیر سپهر و دور قمر، ربطی به دترمینسم ندارند.

·        طرفداران دترمینسم هرگز تقسیم کره ماه به اشاره دست پیامبری به دو بخش را نمی پذیرند.

·        طرفداران جزم مشیت الهی اما هر خرافه ای از این قبیل را به آسانی می پذیرند و حتی تبلیغ می کنند. 

·        جبرگرا نامیدن سعدی و حافظ خطای خطیری است.

ادامه دارد.