سیری در حماسه داد (55)

اثری از فرج الله میزانی (جوانشیر)

(از قربانیان قتل عام زندانیان سیاسی در سال 1367)

سرچشمه

 راه توده  

تحلیلی از شین میم شین

6

انتخاب شاهان

·       این حادثه در طبری و ثعالبی ذکر نشده است.

·       اما نظیر آن در زمان بهرام گور هم در شاهنامه و هم در این دو اثر نقل شده است.

1

·       بزرگان ایران بهرام گور را به شاهی نمی خواهند و دیگری را انتخاب می کنند.

2

·       اما بهرام با لشکرعرب می آید و ارث پدر می خواهد و ایرانیان را با توسل به قوای بیگانه مجبور به تسلیم می کند و برای خالی نبودن عریضه مسابقه ای هم ترتیب داده می شود:

·       بهرام تاج را از میان دو شیر بر می دارد.

3

·       خواهیم دید که شاهنامه چهره بهرام گور و مجموعه حادثه را چنان ترسیم می کند که ناباوری به این صحنه سازی از اجزاء آن پیدا ست.

4

·       انتخاب طبیعی شاه، نوعی انتخاب غیرمستقیم است و در فرم شاهی حکومت که در آن زمامداری موروثی است، به عنوان راه حل وسطی که تقابلش با اصل وراثت رو پوشیده است، پذیرفتنی تر می نماید.

5

·       نوع دیگر انتخاب این است که خود شاه در زمان سلطنت کسی را به جانشینی خود معرفی کند.

6

·       فردوسی که همواره انتخاب طبیعی را تائید کرده، این نوع انتخاب را نمی پسندد. 

7

·       به عنوان نمونه می توان از انتخاب جانشینان کیخسرو و انوشیروان نام برد.

8

·       کیخسرو در پایان سلطنت، چنانکه گفتیم از شاهی کناره می گیرد.

·       او به جای خود لهراسب را به شاهی تعیین می کند.

9

·       بنا بر شاهنامه، بزرگان در برابر این انتخاب مقاومت می کنند و به کیخسرو کلمات درشت می گویند.

10

·       کیخسرو بزرگان را آرام می کند و اطمینان می دهد که لهراسب مرد داد و شرم و خرد است.

11

·       بزرگان می پذیرند، ولی در شاهنامه لهراسب شاه بزرگ و درخشانی نیست.

·       (مقاومت در برابر کیخسرو را در صفحات بعد با تفصیل بیشتری خواهیم آورد.)

12

·       انوشیروان شش پسر دارد.

·       در 74 سالگی از اندیشه مرگ به فکرتعیین جانشین می افتد.

·       یکی از پسرانش را بنام هرمز ترجیح می دهد و از بوذرجمهر می خواهد که او را آزمایش کنند.

کنون موبدان و ردان را بخواه

کسی کاو کند سوی دانــش نگاه

به دانـــش ورا آزمایـــش کــنـیـد

هـنـر بر هـنـر بر فزایـش کـنـیـد

13

·       انجمن جمع می شود و هرمز را آزمایش می کنند که البته نابغه معرفی می شود، ولی وقتی به سلطنت می رسد بیدادگر از آب در می آید.

14

·       این نوع انتخاب، انتخاب خوبی نیست.

·       ولی در زمان نوشیروان مقاومتی در مقابل آن نمی شود.

15

·       طبری و ثعالبی این نوع انتخاب را که شاه جانشین خود را تعیین کند، طبیعی تلقی می کنند.

·       طبری معمولا وارد تحلیل این مسائل نمی شود.

·       اما ثعالبی مسئله را مطرح می کند و خواستار فرمانبری بی چون و چرای بزرگان است.

16

·       در مورد کیخسرو، وقتی او لهراسب را به جانشینی معرفی می کند، ثعالبی می نویسد:

«حاضران اشک ریختند.

از درد نالیدند.

از دوری کیخسرو اسف خوردند و اعلام داشتند که آماده اند فرمان های او را وفادارانه اجرا کنند و از جانشینش تبعیت نمایند»

17

·       بهترین نوع گزینش، گزینش مستقیم است که فردوسی آن را با دل و جان تأیید می کند.

·       چنین گزینشی چند بار در شاهنامه آمده و همه جا نتیجه خوب داده و توسط فردوسی تأیید شده است.

18

·       نخستین گزینش مستقیم پس از مرگ نوذراست.

19

·       نوذر فرزند دیوانه و هوسباز منوچهر پس از پدر بر تخت شاهی می نشیند.

·       با بیدادگری کشور را ویران می کند.

·       با جنگ های بیهوده و غارتگرانه و عدم لیاقت در رهبری کشور، کار را به پیروزی توران می کشاند و خود به خواری کشته می شود.

20

·       سپاهیان و پهلوانان برای دفاع از کشور به پا می خیزند و به سرکردگی زال بر توران پیروز می شوند و آنگاه به فکر می افتند که شاهی انتخاب کنند.

21

·       البته از نوذر فرزندان زیادی مانده که سرشناسند، از جمله طوس و گستهم از سران سپاه به شمارمی روند و سپاه فراوان دارند که موافق اصل سلطنت موروثی نیز تاج شاهی به آنان می رسد.

22

·       اما زال آنان را لایق شاهی نمی داند و به بزرگان یادآوری می کند که شاه باید «بخرد»، «بیداربخت»، «با فرهنگ»، «دارای فرّه ایزدی» و غیره باشد و تنها فرزند شاه بودن دلیل داشتن این صفات نیست.

23

·       می گردند و از خانواده فریدون، زو طهماسب را پیدا می کنند که کهن مرد 80 ساله ای است.

·       مردی است با خرد و داد که «در جنگ می بندد» و جهان تازه می کند.

24

·       در باره نپذیرفتن فرزندان نوذر به جانشنی و ضرورت برگزیدن شخص دیگری، زال به بزرگان چنین می گوید:

اگـر داردی طـوس و گســتهم فــر

سپاه اســت و گــردان بســیار مــر

نزیبد بر ایشـان همی تاج و تخـت

بـبـایــد یکـی شـــاه بـیـدار بخـت

کـه باشـــــد بــدو فــــّره ایـــزدی

بـتـابــد ز دیـهــیــم او بـخــــردی

ز تـخـم فـریــدون بجســتند چـنــد

یکــی شـــاه زیـبـای تخـت بلـنــد

نـدیـدند جـز پـورطهماســــــب زو

که زور کیان داشت و فرهنگ گو

25

·       پس از بر گزیدن زو پورطهماسب به شاهی کسان پیش او فرستادند که:

ســپهدار دســتان و یکسـر ســپاه

تو را خواســتند ای ســزاوار گــاه

26

·       نظیرهمین گزینش یک بار دیگر در زمان گرشاسب پیش می آید.

·       و آن وقتی است که گرشاسب فرزند زو پس از مرگ پدر سلطنت را مانند مال دنیا به ارث می برد.

·       باز هم بیدادگری پیشه می کند و جنگ و غارت و ویرانی و البته غلبه دشمن.

27

·       باز هم تورانیان با استفاده از فرصت به ایران هجوم می برند.

·       شاه از مقابله عاجز می شود.

·       گردان و پهلوانان که رستم جوان برای نخستین بار در صف پیشین آنان بوده، بپا بر می خیزند.

·       تورانیان را عقب می رانند و لازم می دانند که به جای گرشاسب، شاهی خردمند و دادگر برگزینند.

28

·       زال جهاندیدگان را فرا می خواند و نمونه برگزیدن زوطهماسب را خاطر شنان می شود.

·        لزوم برگزیدن شاهی را مطرح می کند و خود کیقباد را پیشنهاد می کند.

·       کیقباد از نسل فریدون بوده، ولی درباری نبوده است.

·       مردی بوده ساکن در کوه البرز، با فرّ و بخت و رأی و داد.

·       بزرگان نظر زال را می پذیرند.

·       زال رستم را دنبال کیقباد می فرستد:

·        

  بگویی که لشــکر تو را خواســتند

 همی تخـت شــاهی بیـاراســــتند

       

 که در خورد تاج کیان جز تو کس

 نـبـیـنـیـم شــاهـا، تو فریـــاد رس

ادامه دارد.