سیری در حماسه داد (51)

 

اثری از فرج الله میزانی (جوانشیر)

(از قربانیان قتل عام زندانیان سیاسی در سال 1367)

سرچشمه

 راه توده  

تحلیلی از شین میم شین

 5

تاثیر محیط پرورش شاهان در حکومت

ادامه  

·       تاکید ویژه فردوسی بر اینگونه داستان ها از آنجا ناشی است که وی محیط درباری را پرورنده بدترین خصلت ها می داند.

1

·       در آن محیط، کودکان خود کامه، خودبین، تن آسا و قلدر بار می آیند.

2

·       کودکان درباری که تا چشم باز می کنند، خود را همه کاره جهان می بینند، روشن است که خود را گم می کنند.

3

·       بررسی علت گمراه شدن جمشید و توجه به تفاوت آن در شاهنامه و سایر مآخذ، ما را بیشتر با فردوسی آشنا می کند.

4

·       جمشید در آغاز، دادگراست و بعد بیدادگرمی شود.

·       چرا؟

5

·       به نظر فردوسی به این دلیل که قدرت خود کامه بی حد و مرز، انسان را فاسد می کند.

یکایک به تخـت مهـی بـنـگرید

به گیتی جز از خویشـتن را ندید

منی کرد آن شــاه یزدان شــناس

ز یزدان بپیچید و شد ناســپـاس

چنین گفت با سالخورده مــهــان

که «جز خویشتن را ندانم جـهـان

...

خور و خواب و آرام تان از من اسـت

همان کوشش و کام تان از من اســت

بزرگی و دیهـیم و شاهی مرا ســت

که گوید که جز من کسی پادشا ست.»

6

·       طبری عیب جمشید را در «کفران نعمت» از سوی او می داند:

«کفران نعمت کرد...

احسان خدا عزوجل را انکار کرد...

و در گمراهی فرو رفت...

فرشتگانی که خدا به تدبیر امورش گماشته بود از وی دوری گرفتند...

ابلیس او را فریفت...

گفت ای مردم... من خدایم پس مرا بپرستید»

7

·       ثعالبی کار را ساده می کند و در چند کلمه می گوید که جمشید در اوج قدرت دلش سخت شد، جابر و متکبر گشت و گفت:

«من خدای شما هستم، عبادت خدا فرو گذاشت.»

فرّ از او دور شد.

8

·       اگر این تفاوت برخورد تنها در مورد جمشید بود، شاید می شد از آن گذشت.

9

·       ولی در بسیاری از موارد دیگر نیز فردوسی روی نقش فاسد کننده ی قدرت و تاثیرمحیط فاسد درباری تأکید کرده و از آن به عنوان علت پیدایش خود کامگی در شاهانی که بی دردسر به جای پدر نشسته و پرورده محیط درباری اند، ذکر می کند و نشان می دهد که سخنانش در داستان جمشید تصادفی نیست.

10

·       کاوس ـ پسر قباد ـ که بی زحمت به شاهی می رسد، چشم باز می کند، دنیا را بنده خود می بیند، دیگربه آنچه دارد هم قانع نیست. بیش و بیشتر می طلبد:

چـــــــو کـاوس بـگـرفــت گـاه پــدر

مــــر او را جــهان بنـده شـد سـربسر

ز هــــــر گـونـه ی گـنــج آگـنــده دیــد
جهــــــان سربسر پیش خود بنده دید

هم آن تخت و هم طوق و هم گوشوار

هم آن تـاج زریـن، زبـرجـد نـــــگار

هم آن تــازی اســـــــبان آگـنده یــال

به گیـتی ندانســت کـــــس را همـال

·       کاوس وقتی چنین می بیند، به نتیجه زیر می رسد:

من از جمّ و ضحاک و از کـیقبـاد

فزونم به بخت و به فــرّ و به داد

فــــزون بـایـدم ز آن ایــشان هـنــر

جـهانـجـــوی بـایـد ســـر تاجــور

11

·       کاوس به فکر جهانگیری می افتد، صندوق می سازد و به آسمان می رود.

12

·       راه مازندران پیش می گیرد، اسیر دیوان می شود و هزار دردسر برای کشور به بار می آورد.

13

·       (در باره کاوس، طبری و ثعالبی نظر دیگری دارند.)

14

·       از این نمونه ها بسیار می توان آورد که به درازا می کشد.

·       ولی یک حادثه را نمی توان یاد نکرد و آن کناره گیری کیخسرو از سلطنت و علت این کناره گیری است:

15

·       کیخسرو پس از آن که انتقام خون سیاوش را می گیرد و امور کشور را رو به راه می کند، می خواهد از شاهی کناره گیری کند.

16

·       گروهی از نویسندگان بویژه در سال های اخیر به خصلت تارک دنیایی و صوفی منش این کناره گیری چسبیده و کلی در باره آن فلسفه بافته اند.

17

·       طبری نیز مسئله را با زهد مربوط می کند و می نویسد:

«چون کیخسرو از خونخواهی سیاوش فراغت یافت و در ملک خویش آرام گرفت، به کار پادشاهی بی رغبت شد و به زهد پرداخت و به سران خاندان و بزرگان مملکت گفت سر کناره گیری دارد که سخت بیمناک شدند و تضرع کردند.»

18

·       اما فردوسی روی ترس از قدرت تأکید می کند.

19

·       کیخسرو می ترسد که «دولت دیر یاز» او را هم چون کاوس و جمشید و ضحاک بیدادگر کند.

20

·       کیخسرو می گوید:

کنـون مـن چو کـیـن پدر خواســـتم

جـهـــان را به پیــروزی آراســــتم

بکشــتــم کـسی را کـز او بـود کـیـن

وز او جـور و بـیـداد بــد بر زمـیـن

بـه گـیـتـی مـرا نیـز کـاری نمـانـــد

ز بـدگــوهــران یـادگـاری نـمـانــد

هــر آنگه که اندیشـــه گــردد دراز

ز شــــــــادی و از دولـت دیـر یــاز

چـو کاوس و جمشــید باشـــم بــه راه

چو ایشــان ز مـن گــم شــود پایگاه

چـو ضحاک نـاپـاک و تـور دلـــیر

که از جور ایشان جهان گشت سیر

بترســم که چون روز نخ بر کشـــد

چو ایشــان مرا ســوی دوزخ کشـد

21

·       ثعالبی هم در این باره روایتی تقریبا مشابه شاهنامه، منتها گذرا و کمرنگ دارد.

22

·       فردوسی در اندیشه ی خود پیگیر است.

23

·       او از ابتدا تا انتهای شاهنامه در هر فرصتی به نقش فاسد کننده ی قدرت خودکامه اشاره می کند و محیط دربار را برای پروردن مردان بزرگ با خصلت انسانی سالم مناسب نمی داند.

24

·       در حرمسرای بزرگ کاووس، ده ها بانو از شاهزادگان و بزرگ زادگان گرد آمده اند.

25

·       سیاوش نه از این بانوان، که از کنیزکی تورانی زاده می شود.

26

·       رستم کودک را می بیند.

·       او را می پسندد و با صراحت به کاوس می گوید دربار تو شایسته پروردن فرزند نیست:

تـهـمـتــن بـیــامــد بـر شـــــــهریـار:

چنین گفت کایـن کـودک شـیرفـــش

مـرا پـــرورانیـــد بایــد بکــــــــش

چـو دارنـدگـان تـو را مـایـه نیســــت

مر او را به گیتی چو من دایه نیست

27

·       طبری و ثعالبی سپردن سیاوش به رستم را کار خود کاوس می دانند.

28

·       ثعالبی می نویسد:

·       «کیکاوس کودک را به رستم سپرد او را موظف به پرورش او کرد.»

29

·       همین تفاوت بینش در روایت زادن و پرورش بهرام گور نیز آشکارا به چشم می خورد.

30

·       بهرام گور را برای پرورش به یک خاندان اشرافی عرب سپرده اند.

·       این حادثه به یکسان در همه روایت ها نقل شده است.

·       منتها تعبیر و توجیه حادثه کاملا متفاوت است.

31

·       ثعالبی می گوید:

علت سپردن بهرام به نعمان منذر این بود که یزدگرد- پدر بهرام- کودکانش را زنده نمی گذاشت.

اما وقتی بهرام به دنیا آمد، از زیبایی او به وجد آمد.

مثل گنجینه ای در مراقبتش کوشید.

از ستاره شماران پرسید؛ گفتند:

«بهتراست به خارج از کشور بفرستی.»

پیش نعمان منذر فرستاد.

32

·       توضیح طبری هم چیزی شبیه این است:

«یزدگرد بدکار را پسرنمی ماند و بگفت تا محلی خوش و پاک و دور از درد و بیماری بجویند.

برون حیره را بدو نمودند و بهرام گور پسر خویش را به نعمان داد و بگفت تا خورنق بسازد و بهرام گور را در آن منزل دهد»

33

·       تعبیر فردوسی از حادثه، محتوای دیگری دارد.

·       بنا بر شاهنامه، یزدگرد بزه گر- پدر بهرام - شاهی خودکامه و بدکاربوده است.

·       وقتی بهرام به دنیا آمد بزرگان در پشت سر شاه انجمن کردند و به این نتیجه رسیدند که اگر بهرام در محیط دربار پدرش پرورش یابد، به خوی پدر خواهد رفت و همه کشور را زیر و رو خواهد کرد.

·       آنها تصمیم گرفتند که فرزند را از پدر جدا کنند و در شرایط دیگری خارج از حیطه نفوذ پدر پرورش دهند.

رد و موبــد و پاک دســتور شــاه

نشســـتند و جســتند هر گونه رای

کـه تـا چـــاره ی آن چـه آیـد بـجــای

گـــر این کـودک خـرد، خـوی پـــدر

نگـیـرد، شـــــود خســــروی دادگر

گر ایـدونک خـوی پــدر دارد اوی

همــه بـوم زیــر و زبــر دارد اوی

نه موبـد بود شــــاد و نه پهــلوان

نه او در جهان شاد و روشن روان

34

·       کسانی که این تصمیم را گرفته بودند برای پیشبرد نظر خویش می کوشند یزدگرد را قانع کنند تا فرزند را به دیگری سپارد و او سرانجام بهرام را به نعمان منذر می سپارد.

ادامه دارد.